Modernite, İslam, Muhafazakarlık

1960’ların oluşturduğu bu yeni düzen bütün olanaklarına rağmen hâkim sistemin yaklaşık bir on yıl daha tartışmasız şekilde devam et­mesini engelleyemedi. Dönemin 1979-1981 yılında kapandığını söy­lemek mümkün. Üstelik söz konu­su kapanış hayli çapraşık ve çelişkili bir öze sahipti. 1970’lerin ekonomik bunalımından sonra 1979 yılında İngiltere’de Margaret Thatcher işba­şına hayli ilginç bir biçimde geliyor­du. Thatcher, çok açık biçimde solu reddediyordu. Solun getirdiği her türden kazanımın artık aşılması ge­rektiğini vurguluyordu. İddiaları ka­muoyunda önemli bir kabul gör­müş ve seçilmişti. Onu 1981 yılında Reagan’ın seçimi izliyordu. İki poli­tikacı da aynı muhakemeye sahipti.

***

Yeni muhakeme iki yeni kavram üretti: Yeni Sağ ve neoliberal düzen.

Yeni liberal düzen açık bir biçim­de liberal doktrinin toplumsal dönü­şüm için yeterli olduğunu belirtiyor­du. Adam Smith’in dinsel bir kurgu da içeren “yapsınlar-geçsinler” ilkesi yeniden devreye girmişti. Batı kapi­talizmi büyük bir dönüşüm eşiğinde bu ilkeyi bir doktrin olarak benim­semiş ve tabulaştırmıştı. Bu yaklaşı­mın devlet denen katı ve hegemonik yapıyı kısmen erittiği, gevşettiği bir gerçektir. Ekonomik alandan çekil­mesi gerektiği iddia edilen devletin siyasal düzeyde ve toplumsal alanda daha fazla hâkim olmasının güçlüğü açıktı. 1968’in sol bir açıdan getirdiği devlet eleştirisinin iç çelişkileri ve kı­sıtlamaları bu yoldan yeni bir döne­me eklenmişti.

Neoliberal hareket özünde libe­ral bir çekirdeği kapsasa dahi özel­likle piyasa ekonomisi hakkındaki çok ısrarlı kabulüyle liberalizmle hiç bağdaşmayacak bir hegemonik söy­lem geliştiriyordu. Hele 1990’lann başında Fukuyama’nın makalesi işin tuzu biberiydi. Fukuyama, neoliberalizmle birlikte tarihin sona erdiği­ni iddia ediyor, bu sisteme geçmemiş toplumları da zımnen tarihöncesi sa­yıyordu. Zaten devletçi ideolojisini tasarlayan bir kurumda görevli Fu­kuyama, bu makalesiyle Amerika’nın yeni politik, müdahaleci stratejisini oluşturuyordu.

Buna karşılık öte yanda Yeni Sağ ideoloji mevcuttu. Bu ideoloji neoliberalizme göre daha da çetrefil­di. Çünkü Reagan tarafından özel­likle benimsenen Yeni Sağ söylem, her ne kadar neoliberal ekonomik bir yapıya işaret etse de açık bir bi­çimde “Amerika’yı yeniden güçlü kıl­ma” göreviyle kendini tanımlıyordu. Dolayısıyla, Yeni Sağı alabildiğine tu­tucu, bu bağlamda klasik doktrinine uygun biçimde devletçi bir yaklaşım olarak görmek gerekirdi. Böyle bir anlayışın, neoliberal hareketle taban tabana zıt olduğu muhakkaksa da bu çelişkinin 1980’lerin iklimini meyda­na getiren bir özellik olduğunu be­lirtmek gerekir. Kaldı ki, 1980’lerin hemen başında AIDS’in keşfedilmesi, sistemin tutuculuğunu artırması ve aile, çocuk, tekeşlilik gibi kavramları öne çıkarması bakımından önemliy­di. Açıkçası, 1968’in özgürlükçü ara­yışları ve hamleleri 1980’in başında ortadan kalkıyordu.

Böyle bir gelişmenin tek odak­lı bir açıklamayla geçiştirilmesi ola­naksız. Yeni dönemi doğuran önem­li farkı liberal hareketin eteklerinden çıkmış saymak gerekir. Liberaliz­min devlet dışı modeli hızla eski bir kavramın yeniden gündelik haya­ta karışmasına ve sistemik hale gel­mesine yol açtı. O da sivil toplumdu. Hegel’de de, Marx’ta da bulunan bu kavram 1980 sonrasındaki yeni dü­zenin çekirdeğiydi. Kendi kendine örgütlenen, kendi kendini üreten bir toplum arayışının Batı’da bu derece hâkim hale gelmesinin bir diğer ne­deni ise 1989’da Berlin Duvarı’nın yıkılmasına doğru giden dönem­de Doğu Blok’unda yaşananlardı. Polonya’da ortaya çıkan direniş ha­reketi, SSCB’de artık daha fazla geriletilemeyen samizdat (muhalefet) hegemonik devleti sivil toplumla tersyüz ediyordu.Bununla birlikte dönemin post­modern bir dönem olduğu açıktır. Yukarıda sözünü ettiğim ve Fran­sız Yapısalcılık Sonrası çalışmala­rı bu bakımdan hayatiydi. Postmo­dern yaklaşımlar modernitenin sert çekirdekli tüm tutumlarını, biraz da gene yukarda dile getirdiğim neoli­beral, Yeni Sağ ortamın vurgularıyla birlikte aşmıştı. Bu yeni dönemin en önemli olgusu öznellik (subjectivity’) kavramıydı. Daha önceki bilimselci- pozitivist nesnellik tutkusu ve bunun hâkim devlet anlayışıyla iç içe geçen ideolojik dokusu bu yeni dönemde öznellik kavramıyla aşılıyordu.

Nihayet 1980’ler tamamlanırken 1989 yılının son ayında Berlin Duva­rı yıkıldı. Bu, 70 yıllık bir “kült’ün de yıkılması anlamına geliyordu. Reel sosyalizm, bürokratik bir sistem, hegemonik ve merkeziyetçi bir dev­let, seçkinci bir tutumla ve kesinkes modernleştirici, doktriner bir ideo­loji olarak ortadan kalkıyordu. Modernitenin, 20. yüzyıldaki içeriğiyle daha fazla söz konusu olması müm­kün değildi. Bütün yeni gelen ideolo­jik hareketlerin ilk dönemlerinde sa­hip oldukları iyimser ve özgürlükçü tutum, bu evrede de kendini göste­riyordu. Söz konusu tarihsel gelişme, ulus devletin sonunu ilan etmekten, tanımını Deleuze’de bulan bir yersiz – yurtsuzlaşma kavramına kadar geniş bir kavram yelpazesini açıyordu. Yeni teknolojik gelişmeler, iletişim alanın­daki yenilikler bu süreci destekli­yordu. Modernitenin alametifarikası olan zaman-mekân eşanlılığım orta­dan kaldırıyordu. Zaman ve mekân, insanın onlarla olan varlıksal ilişkisi köklü bir dönüşüme uğramıştı.

 ***

 1990lardan itibaren bu “yeni dü­zen” farklı bir gelişmeyle daha da ile­ri bir noktaya taşındı.

Batı uygarlığının “iç yüzü” ilk kez 1978 yılında Edward Said’in yayımladığı Oryantalizm isimli kitapla açı­ğa çıkarılmıştı. Said, Batı’nın, hayali bir Doğu yaratarak onu sömürgeleş­tirdiğini, bunu kültürel planlamalar üstünden gerçekleştirdiğini geriye dönüşsüz biçimde ortaya koyuyor­du. 1990ların başında kitap artık neredeyse bir “kutsallık” kazanmış­tı. Bilim dünyası, Sömürgecilik Son­rası Çalışmaları, Kültürel Çalışmalar, Feminist Çalışmalar alanlarında, hat­ta Görsellik Çalışmaları alanında söz konusu oryantalizmin iç dinamikle­rini irdeliyordu. Batı’nın sistemleştir­diği ve moderniteyle özdeşleştirdiği beden, kimlik, aidiyet, temsil, bel­lek politikaları yeni bir evreye taşmı­yordu. Tüm bu alanlar modernitenin “zehirli” özünü delik deşik ediyor­du. Tekrar edelim, Fransız Yapısalcı­lık Sonrası düşünürlerinin bu sistemik çözümlemede eşsiz bir etkisi ve gücü vardı. Düşüncenin sözü, o top­raktan derleniyordu.

Söz konusu dönemin doruk nok­tasını İslamın gündelik hayata yürü­yüşü ve girmesi oluşturuyor. İslam, Batıyı modernitenin, değindiğimiz nesnellik-bilimsellik ekseninde ve onun kristalizasyon noktası olan la­iklik noktasında vuruyordu. Katı, dar, içedönük, dışına kapalı, nega­tif bir laiklik anlayışı ve dayanakla­rı şimdi İslamın bir din olarak, ama Batı toplumlarında ve Batı’yı mo­dernleşme bağlamında benimseyip içselleştirmiş Türkiye gibi toplumlar- da “dışarlıklı/yabancı bir din” olarak indirdiği darbeyle çatırdıyordu. Bu yeniden dirilişin ortaya çıkmasında 1978 İran Devrimi’nin oynadığı rol açıktı.

İran Devrimi, sadece İslam ülke­lerinde yeni bir “uyanışın” fitilim ateşlemekle kalmamıştı. 1980lerin ikliminde ortaya çıkışıyla Batılı dü­şünürleri de etkilemişti. Foucault, sonradan değiştirecekse de başlan­gıçta, devrimi Hegelci bir anlayışla, sivil toplumun şahikası olarak nite­lendiriyordu. Doğu toplumları ise, İslamın yeniden kitlesel bir hareket­le temelli bir özgürleşim imkânına dönüşebileceği kanısındaydı. Hele, devrimin Şiilik gibi İslamın “maz­lumları” ve “mağdurları” tarafın­dan gerçekleştirilmesi, Sünni çoğun­luk düzeyinde de değişik bir algıya yol açmıştı. Devrimi gerçekleştiren azınlığa bir İslam içi politika olarak karşı olsa da kendini Batı karşısında dışlanmış sayan Sünnilik, bu defa Şi­iliğin üstlendiği “mazlum” kimliğiyle bütünleşiyordu.

1980lerde daha örtük kalan bu hamle 1990larda yukarıda belirt­tiğimiz Batı metafiziğini çözümle­yen ve çözen düşünsel yaklaşımlar­la yeni bir evreye ulaştı. Müslüman kimliği şimdi Batı’nın ezdiği, sömür­düğü, ötekileştirdiği, ikincilleştirdiği her unsurun bayrağı halindeydi. Modernitenin hızla tüketildiği bir or­tamda, o sırada Batı, ayrı bir ikilem yaşıyordu. Her ne kadar Yeni Sağ üstünden aile gibi, vatan gibi daha toplulukçu önermelerde bulunuyor­sa da Batı, neoliberalizmin atomistik bireyi öne alan anlayışını bir kere daha deniyordu. Oysa aynı dönemde İslam sadece Batı metafiziğinin çö­küşünü değil, söz konusu bireycilik bağlamında, insana sağladığı ekono­mik imkânların tükendiğini de vur­guluyordu. İslam, dokusunu meyda­na getiren sosyalizan modeli Batı’ya karşı kesin bir seçenek haline getir­mişti ve bu, geniş bir yankı buluyor­du. Kısacası, Batı’nın bilinçdışı ve günah keçisi şimdi Batı’yı vuran bir güce dönüşmüştü.

İslam, Batı uygarlığında 1970’ler- de, ezilmişlerin kendilerini solla öz­deşleştirmesine benzer bir dinamik içinde gelişti. Özellikle Amerika’da bu gerçek genel bir kabul görüyor. Bilhassa Afrikalı Amerikalılar İslam’a yöneliyor. Kıta Avrupası’nda ise du­rum biraz daha farklı. Avrupa’nın or­tasında 55 milyona yakın Müslüman yaşıyor. Bu kitlenin, Müslümanlığını Afrikalı Amerikalılardan daha fark­lı bir anlayışla keşfettiği açık. Müs­lümanlık, şimdi özellikle Fransa gibi asimilasyonist ve bu asimilasyonu “cumhuriyet” üstünden gerçekleştir­meyi öngören toplumlarda tam ma­nasıyla bir direniş özelliği taşıyor. Batı’daki Müslüman-Hıristiyan ça­tışmasının “ötekileştirme” üstünden meydana geldiği kuşkusuz. Moder­nité şimdi, daha önce kendi dışın­daki dünyaya karşı kullandığı araç­ların kendine yöneldiğini görüyor. İslam, bugünkü Avrupa’nın toplum­sal kuramdan ekonomik yapılanma­ya kadar her düzeyde sadece “yıkıcı” (deconstructivisö) değil, aynı zamanda kurucu (constitutive) bir unsur.

 ***

 Bitirmeden önce kısaca Türkiye’de­ki duruma da değinmek gerekir.

Özellikle 1990 sonrasında ana hat­larını yukarıda verdiğim yeni düzen Türkiye’de aynen yaşandı. Türkiye, cumhuriyet döneminin kurucu ide­olojisini 19. yüzyıl pozitivizmi üs­tünden geliştirmişti. Laiklik, yeni sis­temin belkemiğiydi. Ne var ki bu, kapsayıcı ve pozitif anlayışa sahip bir laiklik değildi. Tersine, İslam ye sembolleri, devlet ideolojisinin ku­rucu dışarısını meydana getiriyordu. Devletçi söylem kendini İslam, Kürt ve sol karşıtı bir muhakemeyle oluş­turmuştu. Bu meyanda da son derece katı, sert ve antidemokratik bir içe­riğe sahipti. 1980 askeri darbesi bu muhakemeyi bütün sekterist anlayı­şıyla daha da daraltmıştı.

19801i yıllarda Batı’da görülen ne­oliberal ve Yeni Sağ anlayış aynen

Türkiye’de de icra ediliyor ve siya­sal plana yerleştiriliyordu. Gene sivil toplum kavramı bu dönemde, içeri­ği fazla bilinmeksizin, siyasal söyle­min en önemli kavramı haline gel­mişti. 1990’larda devletçi elitin laisist ve anti-Kürt söylemine ve onların so­nucunda ortaya çıkan çok sert çatış­ma ortamına karşılık her iki kana­dın zorlayıcı etkisi ciddi ve radikal bir dönüşümün gerçekleşmesine yol açtı. Türbanla simgelenen İslam içe­rikli tutumun temel amacı, dinin salt sivil ve bireysel alana tekelleşmek zo­runda olmamasıydı. Tersine, ana ara­yış, İslam’ın, dolayısıyla dinin, çoğul­cu bir anlayışla toplumsal alanda da (public space) görünür hale gelmesiy­di. Kıta Avrupası’nın radikal laisiz­minin değil, Amerikan laisizminin li­beral tutumunun örnek alındığı, bu arayışta açıktı.

İslam’ın Türkiye’de, özellikle bu niteliğiyle, demokrasi ve çoğulcu­luk talepleriyle devletin hâkim yapı­sını dönüştürmede, Kürt talepleriyle birlikte, önemli bir işlev üstlendiğini söylemek gerekir. Sadece Türkiye’de değil, Batı’da da İslam’ın demokra­tik ve daha kapsayıcı bir toplum­sal modele dönük katkısı bugün ta­mamlanmış değil. Bununla birlikte Batı’yı modernleşmenin yeni bir ev­resine taşıdığı ve Türkiye’nin de bu bağlamda itici bir gücü olduğu öne sürülebilir. Özellikle İslam’ın, Tür­kiye deneyiminde, 2002 sonrasın­da siyasal çevreden gelen kitlele­ri kapsaması, onları siyasal merkezle bütünleştirdiği açıktır. Bu manada İslam marjinalleştirici değil, mer­kezileştirici, modernleştirici bir rol oynamaktadır Türkiye’de. Bu son de­recede ilginç bir yeniliktir. Cumhu­riyetin modernleşme iddiasıyla daha hegemonik bir anlayış içinde müda­hale ettiği kitleler bugün daha yumu­şak bir tutumla merkezin temel de­ğerlerine taşınmaktadır. Bu, ikili bir yapı kurmaktadır. Kitleler cumhuri­yeti dönüştürürken, cumhuriyetçi- modernleştirici metafizik de temel değerleri itibariyle kitlelere yeni bir bilinç sağlamaktadır. Bunun, zama­nında solun temel ama başarılmamış, amacı olup olmadığı ciddi bir soru olarak ortadadır. Fakat İslam’ın, tıp­kı Batı’da olduğu gibi, hem sökücü hem de kurucu bir unsur olarak sis­temi yukarıdan değil aşağıdan, dışa­rıdan değil içeriden dönüştürücü bir rol üstlendiği açıktır.

Bu yapı tam manasıyla bir muha­fazakârlığa tekabül eder mi? Bu başlı başına bir tartışmadır. Fakat Türkiye’deki muhafazakârlığın Ba­tı’daki ideolojik bir sistem olan muhafazakârlıkla ilişkisinin olmadı­ğım hemen belirtmek gerekir. Batı muhafazakârlığı, aristokrasinin te­mel değerlerine referansla oluşmuş­tur, her ne kadar bugün, o sını­fı yeniden toplumun hâkim unsuru haline getirmek gibi bir amacı olma­sa da. Türkiye’de ise muhafazakârlık sadece dinle irtibatlı bir kavramdır. Bireyin ve kitlenin dinle olan ilişki­sini sürdürmesi’ her iki düzeyde de muhafazakârlıkla irtibatlı olmaktır.

Kaldı ki, sınıfsal olarak yerleşme­miş bir ideoloji olmasının yanı sıra Türkiye’de, toplumsal hareketlilik ba­kımından da bir muhafazakârlıktan söz etmek olanaksızdır. Türkiye, göçe bağlı olarak hem yukarı doğru hare­ketli, çok hareketli hem de yerleşik değerlerini hızla yitirip yenileme es­nekliğine sahip bir toplumdur. Böyle bir toplumun muhafazakâr olarak ni­telendirilmesi sosyolojik olarak’ nere­deyse olanaksızdır. Bununla birlikte, Türkiye’de İslam hâkim kültürdür ve kurucu kültürel bilinçtir. Bugün ise gündelik hayatın gitgide daha faz­la Müslümanlaştığı bir gerçektir. Bu çerçevenin bugüne kadar olmayan bir muhafazakârlığı bundan sonra kurup kurmayacağı başlı başına bir sorudur. Fakat her şeye rağmen Tür­kiye deneyiminin, ister soyut olarak din ile, isterse somut olarak İslam ile modernleşme arasında bir Çin şeddi olmadığım kanıtladığı açıktır.

(Kaynak:  Notos Dergisi Sayı 40)